معرفی انواع روش‌های هرس درختان میوه

هرس راهی برای حفظ و نگهداری درختان و بهبود کیفیت و کمیت محصولات است و نقش موثری در سلامت و زیبایی درختان دارد. هرس انواع گوناگونی دارد که هر کدام دارای مزایا و ویژگی‌های منحصربه‌فرد هستند و به شکل‌های متفاوتی صورت می‌گیرند. درختان با هرس کردن به هوا و نور کافی دست پیدا می‌کنند و باروری محصولات افزایش می‌یابد. این مقاله به بررسی انواع روش‌های هرس درختان میوه و مزایا و معایب هر روش می‌پردازد.

پس از کاشت درختان نیاز به حفظ و نگهداری آنها است که یکی از مهمترین عملیات در این خصوص به هرس کردن اختصاص دارد. هرس به عملیاتی گفته می‌شود که با ابزار و ادوات مخصوص مانند قیچی باغبانی به بریدن قسمت‌های اضافی درخت مانند شاخه و برگ همچنین هرس گل و میوه پرداخته می‌شود. هدف از هرس کردن تقویت و فرم‌دهی درختان است و باعث افزایش تولید محصول و کیفیت آنها می‌شود. هرس درختان با روش‌های مختلف انجام می‌شود که عبارتند از:

از انواع روش‌های هرس درخت می‌توان به هرس خشک اشاره کرد که به آن هرس زمستانه یا هرس سیاه نیز گفته می‌شود. هرس خشک در فصل زمستان و زمانی که درختان در خواب قرار دارند با هدف تنظیم باردهی سالیانه انجام می‌شود و در افزایش طول عمر درختان تاثیرگذار است. هرس زمستانه به‌عنوان بهترین نوع هرس شناخته می‌شود؛ زیرا پیش از جوانه زدن گیاه صورت می‌گیرد و از آسیب زدن به درختان جلوگیری می‌کند. این نوع هرس گاهی در دو مرحله یکی در پاییز که شاخه‌های آفت زده، بیمار، خشک و اضافی حذف می‌شوند و سپس هرس اصلی در زمستان پس از رفع خطر سرمازدگی انجام می-شود. از انواع هرس زمستانه می‌توان هرس شکل‌دهی نهال‌های جوان، هرس ریشه‌ها و حذف شاخه‌های شکسته، بیمار یا آفت زده را نام برد.

در مناطق با زمستان‌های سرد و طولانی، هرس زمستانه باید تا حد امکان به تعویق انداخته شود و در اواخر زمستان که از برودت هوا کاسته می‌شود، صورت ‌گیرد. هرس زودهنگام در این مناطق، باعث افزایش صدمات ناشی از سرما به درختان میوه خواهد شد. از مزایای هرس خشک عدم برگ و بار درختان در فصل زمستان است و باعث می‌شود باغبانان به راحتی به شاخه‌ها دسترسی داشته باشند. همچنین باعث می‌شود در صورت زخم شدن درختان ناشی از هرس بتوان به راحتی آن را ترمیم کرد. هرس زمستانه نقش بسیار موثری در تقویت و بهبود رشد شاخه‌های درختان در سال جدید دارد و موجب شکوفه دهی در فصل بهار می‌شود.

این نوع هرس به فرم‌دهی درختان نیز کمک می‌کند و شکل زیبایی به آنها می‌بخشد. هرس خشک به‌عنوان عامل محرک در رشد رویش درختان شناخته می‌شود و هر چه رشد رویشی درختان بیشتر باشد باید هرس را سبک انجام داد و برای درختان بار رشد رویشی کمتر باید هرس سنگین انجام شود. رشد سالیانه و سن درخت از فاکتورهای مهم در انجام هرس زمستانه هستند؛ زیرا بر روی تولید محصول تاثیر می‌گذارند، برای مثال در درختان جوان شروع باردهی به تاخیر می‌افتد و باید در نوع آن دقت کرد.

اگرچه این نوع هرس با نام تابستانه شناخته می‌شود؛ اما از اوایل بهار تا اواخر تابستان انجام گرفته و اغلب به عنوان یک هرس مکمل برای هرس زمستانه به شمار می‌رود.

از جمله مهم‌ترین عملیات هرس تابستانه در درختان میوه می‌توان به حلقه‌برداری، پوست واژگونی، شکاف‌زنی و زخم‌زنی پوست، خم کردن شاخه‌های درخت و حذف پاجوش‌ها و نرک‌های رشد کرده در طی فصل، بریدن قسمت انتهایی شاخه‌های سریع الرشد، حذف گل‌ها و میوه‌های اضافی (تنک کردن) اشاره کرد. پس در بسیاری از درختان علاوه بر فصل زمستان در فصل بهار تا اواخر تابستان نیز هرس می‌شوند که به آن هرس سبز یا هرس تابستانه گفته می‌شود. هدف از انجام این نوع هرس از بین بردن قسمت‌های اضافی درخت، شاخه‌های نابارور و گل‌ها و میوه‌های خشک شده است. هرس سبز برای درختان مثل انگور، انجیر و هلو به‌عنوان هرس مکمل به شمار می‌رود و در دوران رشد و نمو درختان انجام می‌شود. از این رو اندام‌های درخت فعال هستند و رشد رویشی آنها در اثر هرس کاهش پیدا می‌کند. درختان میوه هسته‌دار معمولاً هرس سبز نمی‌شوند و تنها در صورتی که تاج درخت متراکم باشد برخی از شاخه‌های بدون بار آن حذف می‌شوند.

کاهش رشد درخت در اثر هرس تابستانه بیشتر از هرس زمستانه است. از مزایای هرس تابستانه نفوذ نور به قسمت‌های تحتانی درخت و افزایش کیفیت میوه است و در تولید گل‌ها در سال آینده تاثیر مثبت دارد، نوردهی همچنین باعث افزایش رنگ و کیفیت میوه‌ها می‌شود. افزایش تشکیل جوانه، میوه و گلدهی درختان از دیگر مزایای هرس سبز هستند که علت آن ذخیره‌سازی مواد غذایی است. شاخه‌ها، گل‌ها و میوه‌ها در اغلب درختان میوه هرس می‌شوند و هرس ریشه در درختان هسته‌دار صورت می‌گیرد، در درختان خرما نیز هرس برگ صورت می‌گیرد.

هرس درختان میوه به‌منظور تغییر فرم یکی از انواع هرس شناخته می‌شود که نوعی هنر در علوم باغداری به شمار می‌رود. در این نوع هرس فرم و شکل مطلوب و دلخواه بر روی درختان انجام می‌شود و علاوه بر آن ساختار اسکلتی درخت تقویت خواهد شد. انجام هرس فرم‌دهی از این نظر مهم است که از تشکیل درختچه‌های چند تنه و بدون ساختار جلوگیری می‌کند و درخت رشد مناسبی خواهد داشت. هر چه تراکم شاخه‌ها و برگ‌ها بیشتر باشد امکان تهویه هوا و نفوذ نور به اندام‌های تحتانی از بین می‌رود و بر روی کمیت و کیفیت محصول تاثیر منفی می‌گذارد.

نهال‌های میوه دارای دو شکل تنه صاف و بدون انشعاب و تنه چند شاخه و منشعب هستند. در هرس برای درختانی با تنه صاف و بدون انشعاب سر نهال‌ها در ارتفاع ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر بریده می‌شود و به دنبال آن جوانه‌های جانبی زیر محل برش رشد می‌کنند و شاخه‌های فرعی ایجاد می‌شوند. در هرس نهال چند شاخه و منشعب چند شاخه فرعی که حداقل ۱۰ سانتی‌متر از دیگر فاصله دارند را به‌عنوان شاخه اصلی انتخاب می‌کنند و مابقی شاخه‌ها حذف می‌شوند.

شاخه‌های انتخاب شده باید از استحکام و قدرت بیشتری نسبت به شاخه‌های دیگر برخوردار باشند. در بسیاری از موارد سر شاخه‌های اصلی نیز بریده می‌شود که به رشد بهتر و پر شدن درخت کمک می‌کند. شاخه‌های اصلی باید در جهات مختلف درخت وجود داشته باشند و همه آنها بر روی یک نقطه قرار نداشته باشند. علاوه بر رعایت فاصله میان شاخه‌ها باید با تنه زاویه ۴۵ الی ۹۰ درجه سانتیگراد داشته باشند.

با اجرای هرس فرم‌دهی مناسب درختان ارتفاع مناسبی خواهند داشت و در سال‌های بعد سیستم اسکلتی به خوبی نور را به فضای تاج هدایت می‌کند که باعث تهویه و کاهش عوامل بیماری‌زا از جمله قارچ‌ها می‌شود و همچنین باعث می‌شود بازوهای درخت با استقامت بالا بتوانند تحمل وزن و بار زیاد را داشته باشند.

یکی از بهترین تکنیک‌ها برای افزایش باردهی درختان استفاده از روش هرس باردهی است که باعث بهبود عملکرد درختان میوه می‌شود. اغلب درختان دارای شاخ و برگ فراوانی هستند که مانع از نفوذ نور به داخل تاج درخت می‌شوند و کیفیت و مرغوبیت میوه کاهش پیدا می‌کند. هرس باردهی به‌صورت دوره‌ای انجام می‌شود و شامل اقداماتی مانند از بین بردن شاخه‌های اضافه و پیچیده، تنک کردن درخت، حذف شاخه‌های خشک و شکسته، حذف شاخه‌های آلوده به آفات و بیماری‌ها، بریدن شاخه‌های نابارور و کم بارده، حذف پاجوش‌ها و تنه‌جوش‌های اضافی هستند. با انجام این اقدامات رشد و باروری درختان میوه بهینه‌سازی می‌شود و تولید و کیفیت آنها بهبود خواهد یافت.

همچنین اگر درختان میوه زودتر از موعد معمول شروع به باردهی کنند رشد رویشی آن‌ها کاهش می‌یابد و دیرتر به حداکثر عملکرد خود خواهند رسید و لازم است سال اول و دوم و احتمالا در سال سوم شکوفه‌ها و میوه‌ها را از بین برد.

از دیگر روش‌های هرس درخت می‌توان هرس جوان‌سازی را نام برد که با هدف جوان کردن درختان مسن با کمترین باردهی انجام می‌شود. برخی از درختان دارای شاخه‌های بلند هستند و هنگام برداشت به دلیل دور بودن میوه‌ها باید هزینه زیادی صرف کرد. همچنین تعادل میان جذب مواد غذایی از ریشه و تولید میوه در درختان پیر به مشکل می‌خورد و باعث کاهش باردهی و عملکرد آنها می‌شود. درختانی که رشد شاخه‌های بارده آن‌ها کم یا متوقف شده است یا شاخه‌های آسیب دیده دارند قدرت تولید گل و میوه ندارند، از این رو کشاورزان تصمیم به اقدامات جوان‌سازی درختان می‌گیرند که شامل حذف یک یا چند شاخه اصلی از درخت است.

پس از آن جوانه‌های جانبی شروع به رشد می‌کند و شاخه‌های جدید شکل می‌گیرند، با جارویی شدن شاخه‌ها تعدادی از آنها هرس می‌شوند. هرس شاخه‌های اصلی دیگر در سال‌های بعد انجام می‌شود، در هرس جوان‌سازی با تشکیل شاخه‌های جوان درخت به‌مرور جوان‌تر می‌شود و باردهی و کیفیت محصولات افزایش پیدا می‌کنند.

نوع درخت و فصل باردهی از عوامل موثر در تعیین زمان هرس درختان میوه هستند، زمان مناسب برای هر نوع هرس به شکل زیر است:

هرس سبز از اوایل تا اواخر فصل تابستان انجام می‌شود و به کنترل رشد درخت و بهبود کیفیت میوه کمک می‌کند. با توجه به نوع و رقم درخت و عوامل محیطی زمان اجرای هرس سبز برای هر یک از درختان متفاوت است و گاهی اوقات ممکن است هرس کردن از اردیبهشت ماه شروع شود. با شروع فصل بهار و گرم شدن هوا تاج درخت متراکم می‌شود و نفوذ نور به داخل تاج کاهش می‌یابد. از این رو شاخه‌ها، گل‌ها و میوه‌های اضافه حذف می‌شوند و افزایش کیفیت میوه و گلدهی درخت صورت می‌گیرد.

پس از خزان درختان یعنی در فصل پاییز و تا قبل از باز شدن جوانه‌ها در بهار یعنی در فصل زمستان بهترین زمان برای هرس خشک درختان میوه است. هرس خشک در مناطق سردسیر با زمستان‌های طولانی و طاقت‌فرسا پس از تمام شدن خطر یخبندان و سرمای زمستان صورت می‌گیرد. در زمستان می‌توان درختان را به روش‌های هرس‌ فرم‌دهی و هرس باردهی و به‌صورت سبک هرس کرد تا تاخیری در باردهی درخت صورت نگیرد.

اواخر فصل تابستان و پیش از شروع فصل سرما بهترین زمان برای هرس فرم‌دهی است. البته در اوایل بهار و قبل از شروع جوانه‌زنی نیز به هرس فرم‌دهی می‌پردازند و معمولاً در سال‌های اولیه رشد درخت صورت می‌گیرد.

مناسب‌ترین زمان برای هرس باردهی درختان دو ماه پیش از شروع زمان باردهی است، در اوایل بهار قبل از شروع گلدهی و در پاییز پس از برداشت میوه به هرس باردهی درختان نیز پرداخت می‌شود که به افزایش باردهی و بهبود کیفیت میوه کمک می‌کند.

اواخر زمستان یا اوایل بهار که درختان در خواب هستند و پس از گلدهی گیاهان بهاره بهترین زمان برای هرس جوان‌سازی است و باعث می‌شود شاخه‌های جدیدی در فصل رشد جدید شکل بگیرند.

هرس درختان با ابزارهای مخصوص و تکنیک‌های گوناگون انجام می‌شود، برای هرس کردن درختان میوه باید از ابزارهای مناسب و استریل استفاده کرد تا عوامل بیماری‌زا به درخت آسیب نزنند. انواع ابزارها و تکنیک‌های هرس عبارتند از:

از بهترین و کاربردی‌ترین ابزار برای هرس کردن درختان قیچی هرس است که به قطع و هرس شاخه‌های درختان می‌پردازد. زمانی از این ابزار استفاده می‌شود که نمی‌توان با قیچی معمولی باغبانی شاخه‌های درخت را هرس کرد. این قیچی دارای دسته بلند است که به باغبان این امکان را می‌دهد تا بتواند شاخه‌هایی که دسترسی به آنها مشکل است را هرس کند و در لبه‌های برنده نیروی برش را افزایش می‌دهد.

قیچی باغبانی بیشترین کاربرد را در حوزه کشاورزی دارد و از دو دسته تیغه‌های برشی تیز و فنر تشکیل شده است. با قیچی باغبانی به قطع ساقه‌های گیاه و میوه و هرس درختان پرداخته می‌شود، کار کردن با این قیچی بسیار راحت است و به دلیل بازگشت اهرم‌ها به حالت باز توسط فنر انعطاف بسیار خوبی دارد. بر روی قیچی‌ یک ضامن طراحی شده که هنگام عدم کار آن را بسته نگه می‌دارد و از ایمنی بسیار بالایی برخوردار است.

از دیگر ابزار مهم و کاربردی در حوزه کشاورزی و باغداری چاقوی باغبانی است، چاقوی باغبانی کاربردهای فراوانی دارد که از جمله آنها می‌توان به قطع شاخه‌های نسبتاً باریک و علف هرز اشاره کرد.

برای بریدن شاخه‌های ضخیم‌تر نمی‌توان از قیچی هرس استفاده کرد و به جای آن از اره دستی استفاده می‌کنند، قطر این شاخه‌ها بیشتر از لبه قیچی هرس هستند. از دیگر کاربردهای اره دستی بریدن و نصف کردن شاخه‌های خشک است.

برای هرس شاخه‌های ضخیم و بزرگ در درختان میوه از اره برقی استفاده می‌شود، استفاده از اره برقی نیاز به احتیاط و تخصص کافی دارد و برای رعایت ایمنی باید از دستکش باغبانی استفاده شود.

نردبان برای دسترسی به شاخه‌های بلند و دور از دسترس، دستکش باغبانی برای محافظت دستان در برابر آسیب‌های احتمالی و سیم‌چین برای حذف سیم‌ها از دیگر ابزارها هستند که هنگام هرس کردن مورد استفاده قرار می‌گیرند.

هرس درختان با تکنیک‌های گوناگونی انجام می‌شود که یکی از آنها تکنیک سرزنی است و به بهینه‌سازی رشد درختان کمک می‌کند. در این تکنیک جوانه‌های انتهایی در شاخه‌های اصلی حذف می‌شوند و با فعال شدن آنها طول شاخه‌ها کاهش پیدا می‌کند. این تکنیک باعث کوچکتر و فشرده شدن درختان می‌شود و با انجام در سال‌های اولیه کاشت نهال درخت فرم ایده‌آلی به خود می‌گیرد. روش حذف کامل از دیگر تکنیک‌ها است که شاخه‌ها از تنه اصلی جدا می‌شوند و حجم درخت افزایش پیدا می‌کند و نور به راحتی به درون درخت نفوذ خواهد کرد.

برای هرس صحیح درختان نکات زیر را رعایت کنید تا بهترین نتیجه حاصل شود:

هرس کردن درختان میوه نیاز به دانش و تخصص دارد و باید با مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح انجام شود. در مقاله امروز به معرفی انواع روش‌های هرس و زمان مناسب جهت انجام آنها پرداختیم. با هرس اصولی ساختار درختان تقویت می‌شود و به افزایش تولید و باردهی آنها منجر می‌شود. کشاورزان و باغداران عزیز برای دریافت اطلاعات بیشتر در رابطه با هرس کردن انواع درختان میوه می‌توانند با کارشناسان متخصص باغبون ارتباط بگیرند.