معرفی انواع خاک مناسب کشاورزی و باغداری
لغت خاك (Soil) از ريشه لاتين Solum به معناي زمين يا كف مشتق شده است، خاک یکی از عناصر اصلی برای پرورش و رشد گیاهان است و منبع مواد مغذی و آب برای گیاهان به شمار می‌رود. خاک انواع گوناگونی دارد و هر کدام برای پرورش گیاه خاصی مناسب هستند. هر یک از خاک‌ها دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد هستند و خواص متفاوتی با یکدیگر دارند. در مقاله امروز همراه ما باشید تا انواع خاک مناسب کشاورزی و باغداری را معرفی کنیم.
خاک یک سیستم دینامیک و توده طبیعی است که شامل مجموعه‌ای از مواد معدنی، مواد آلی، ارگانیسم‌ها، گازها و مایعات است که در اثر فرسایش و هوازدگی طبیعی سنگ‌ها به وجود می‌آید. نسبت مواد ذکر شده در هر یک از خاک‌ها متفاوت است بطوریکه خصوصیات آن تحت تاثیر محیط تغییر می‌کند و بهترین آن خاکی است که دارای ۴۵ درصد مواد معدنی، ۲۵ درصد آب و هوا و ۵ درصد مواد آلی باشد. اقلیم تاثیر زیادی در نوع خاک دارد و می‌توان گفت خاک یک منطقه با منطقه دیگر متفاوت است. بعضی از خاک‌ها بسیار جامد هستند و برخی دیگر منافذی دارند که با هوا یا آب پر شده‌اند.
مواد مغذی موجود در خاک نیاز گیاهان را تامین می‌کند و به‌عنوان یکی از پایه‌ای‌ترین عناصر برای رشد و پرورش گیاه شناخته می‌شود. حداقل 16 عنصر براي رشد گياه ضروري تشخيص داده شده است که 13 عنصر از خاک تامین می‌گردند.
عواملی مانند بارندگی، باد، دما، رطوبت و نور خورشید در شکل‌گیری و نوع خاک تاثیرگذار هستند و باعث تغییر در بافت و کیفیت خاک می‌شوند. بیشتر عناصر غذايي در مواد آلی، معدنی و کانی¬های خاک تثبيت شده و بصورت غير قابل استفاده مي باشند و فقط در اثر تجزیه و تخریب و یا هوازدگی کانی‌ها و یا فساد مواد آلی بصورت قابل جذب برای گیاه در می¬آیند.
فسفر، پتاسیم و نیتروژن متداول‌ترین مواد معدنی موجود در خاک هستند که برای گیاهان اهمیت زیادی دارند. کلسیم، منیزیم و گوگرد از دیگر مواد معدنی خاک هستند که میزان آنها کمتر است. ازت، فسفر، پتاسيم، كلسيم، منيزيم و گوگرد جز عناصر پرمصرف و منگنز، آهن، بور، روي، مس، موليبدون و كلر از عناصر كم مصرف مي باشند.
انواع خاک مناسب برای باغداری و کشاورزی عبارتند از:
خاک ماسه‌ای از سبک‌ترین خاک‌هایی است که در برخی از مناطق ایران وجود دارد. فضاي بين ذرات بزرگتر، حركت آب و املاح سریع‌تر، به راحتي شخم مي خورد، تهويه خوبي دارد، زود خيس و سريع خشك مي شود، رشد ريشه در آن راحت تر است، عناصر غذائي را از دست مي دهد.
۷۵ درصد از این خاک از ماسه تشکیل شده و دارای دانه‌هایی با قطر ۰.۰۶ تا ۲ میلیمتر است. این خاک با توجه به نوع سایز به سه دسته ریز، متوسط و درشت تقسیم می‌شود. به بیانی دیگر به سه گروه شنی، شنی-لومی و لومی-شنی دسته¬بندی می-شود.
ترتيب قرار گرفتن ذرات خاك در مجاورت يكديگر و تشكيل ذرات بزرگتر اهمیت زيادي در خصوصيات فيزيكي خاك دارد.
این خاک از ترکیب ماسه و خاک تشکیل شده که بهترین نوع آن باید کمتر از ۴ درصد خاک داشته باشد. ساختمان خاک بر روی خلل و فرج تاثیرگذار است، اين امر جريان آب و هوا را در خاك به آساني مقدور ساخته و توسعه و پيشروي ريشه ها را تسهيل می¬بخشد.
تخلخل پذیری خاک ماسه‌ای بالا است و به دلیل اسیدی بودن و از دست دادن سریع رطوبت بیشتر مواد مغذی را در خود ذخیره نمی‌کند. این خاک برای کاشت درخت پیشنهاد نمی‌شود و برای ریشه‌زایی یا جوانه زدن بذر مناسب است. در صورتی که در منطقه خود خاک ماسه‌ای دارید و می‌خواهید درخت میوه بکارید بهتر است با کوددهی بافت آن را بهبود ببخشید. کود دامی و گیاهی پوسیده باعث افزایش چسبندگی بافت خاک ماسه‌ای می‌شود و مواد آلی و حاصلخیزی آن را افزایش می‌دهد. در عوض کود دامی وگیاهی نپوسیده باعث جدا نگهداشتن خاکدانه¬ها می¬شود.
همچنین با استفاده از کمپوست و کودهای غنی از کربن می‌توان خصوصیات این خاک را بهبود بخشید. وجود سديم سبب پراکنده شدن و وجود کلسيم بيشتر سبب چسبندگی ذرات خاک می‌شود.
یکی از مهمترین مزایای این خاک گرم شدن سریع آن در فصل بهار است. از مهمترین موارد مصرف خاک ماسه می‌توان به کاشت بوته‌ها و گیاهان پیازی مانند لاله‌ها اشاره کرد. جعفری، سیب زمینی، هویج، کاهو، ذرت، فلفل، توت‌فرنگی، گوجه‌فرنگی، کدو، کدو سبز و فلفل از گیاهان دیگری هستند که در خاک‌های ماسه‌ای به خوبی رشد می‌کنند.
بسیاری از مناطق کشور مانند بیابان‌ها و مناطق کویری از خاک رس تشکیل شده‌اند که علاوه بر کشاورزی در صنایع گوناگون مانند تولید کاشی، سرامیک و سفال کاربرد زیادی دارد. از ویژگی‌های مهم خاک رسی چسبندگی بالای بافت آن است. هر چه میزان رس خاک بیشتر باشد نفوذ آب به آن دشوارتر است و رطوبت را به مدت طولانی درون ریشه درخت باقی می‌گذارد. در چنین حالتی بیماری‌هایی مانند پوسیدگی طوقه و ریشه درختان و گیاهان را تهدید می‌کند. بعبارتی در این نوع خاک فضاي بين ذرات كم، حركت آب و املاح كند تر، دير خيس می‌شود، زهكشي نامناسب، تهويه خوبي ندارد، رشد ريشه در آن خوب نيست، مواد غذائي را خوب نگه ميدارد.
خاک رسی را می‌توان از سنگین‌ترین انواع خاک دانست و ذرات بسیار ریزی دارد که باعث می‌شود گرم شدن آن در بهار طول بکشد. درصد تخلخل خاک رسی پایین است و درنتيجه قدرت نگهداري رطوبت در این نوع خاك به مراتب بيش از خاك شنی است.
این چسبندگی بالای ذرات عبور ریشه گیاهان را با سختی مواجه می‌کند و خطراتی مانند تراکم و ترک‌خوردگی برای خاک به وجود می‌آید. از مهمترین مزایای خاک رسی غنی بودن آن از مواد مغذی است و می‌تواند گیاهان را به خوبی تغذیه کند. یکی از راه‌های تشخیص خاک رسی آبیاری آن است و در این هنگام مشاهده خواهید کرد که آب بسیار آهسته به خاک نفوذ می‌کند و ذرات آن به راحتی به یکدیگر می‌چسبند.
این ویژگی با عث شده خاک رسی برای پرورش گیاهانی مناسب باشد که به آب زیادی نیاز دارند. برای کاشت درختان میوه بهتر است ابتدا خاک‌های رسی را با کمپوست و مقداری ماسه اصلاح کنید تا میزان تخلخل آن افزایش پیدا کند. از معایب خاک رسی تمایل آن به قلیایی بودن است که باعث می‌شود برخی از عناصر در دسترس گیاه قرار نگیرند. خاک رسی برای درختان میوه، درختان زینتی، گیاهان چند ساله و درختچه‌هایی مانند ترنج و آستر مناسب است.
از خاک‌های مناسب برای کشاورزی و باغداری خاک سیلتی است که ترکیبی از ویژگی‌های خاک‌های ماسه‌ای و رسی را دارد و اندازه-ی دانه¬های خاک سیلت بین ماسه و رس است. می توان گفت بین 02/0 تا 002/0 میلیمتر می باشند. حاصلخیزی این خاک در آب و هوای مختلف، متفاوت بوده و رطوبت قابل استفاده گیاه نسبت به خاک¬های شنی بیشتر و نسبت به خاک¬های رسی کمتر می-باشد. از این رو در کشاورزی بسیار استفاده می‌شود و برای پرورش بسیاری از گیاهان مناسب است. خاک سیلتی به رنگ قهوه‌ای سوخته دیده می‌شود و پس از آبیاری ذرات آن نه متراکم می‌شوند و نه از یکدیگر جدا خواهند شد. از مزایای خاک سیلتی نگهداری آب و مواد غذایی به اندازه کافی است و نه مانند ماسه از نظر مواد غذایی و رطوبت فقیر است و نه مانند خاک رس آب را بیش از حد در خود نگه می‌دارد.
زمانی که خاک سیلتی خیس است بهتر است از کار کردن روی آن خودداری کنید؛ زیرا تمایل به فشرده شدن دارد و به راحتی گلوله گلوله می‌شود. خاک‌های سیلتی در صورت زهکشی برای کاشت و پرورش انواع محصولات گیاهی و درختان میوه مناسب هستند. درختانی که به آب زیادی نیاز دارند؛ مانند بید، زغال‌اخته و سرو در این خاک‌ها به خوبی رشد می‌کنند و درختچه‌ها، علف‌ها، گیاهان چند ساله و گیاهان بالارونده از دیگر موارد استفاده خاک سیلتی محسوب می‌شوند.
از خاک‌های مناسب رایج در کشاورزی و باغداری خاک لومی است که ترکیبی از خاک‌های ماسه‌ای، رسی و سیلتی به شمار می‌رود. خاک لومی را می‌توان حاصلخیزترین نوع خاک به شمار آورد و از مزایای آن می‌توان به عدم اتلاف آب، عدم اتلاف مواد غذایی، تخلخل مناسب، عدم چسبندگی ذرات و زهکشی مناسب اشاره کرد. خاک لومی برخلاف خاک‌های دیگر در تابستان سریع خشک نمی‌شود و باید با کمپوست و مالچ آن را بانشاط و زنده نگه داشت. در واقع برای جلوگیری از تخلیه و خشک شدن خاک لومی باید به طور دقیق آن را مدیریت کرد و سلامت خاک را حفظ نمود. وجود ذرات ماسه در خاک لومی باعث بهبود زهکشی و کاهش تراکم می‌شود و همچنین ذرات رس و سیلت به حفظ رطوبت خاک کمک می‌کنند.
مقاومت بالا در برابر خشکی به دلیل ظرفیت نگهداری آب، گرم شدن سریع‌تر خاک در فصل بهار نسبت به خاک رس، نگهداری مواد مغذی و نفوذپذیری هوا و آب از ویژگی‌های مثبت خاک لومی هستند. تنها مشکل خاک لومی این است که برخی از انواع آن دارای سنگ‌هایی هستند که برداشت محصولات را سخت می‌کنند. سبزیجات مانند کرفس، کاهو، گوجه‌فرنگی، سبزیجات برگ سبز، گیاهان چند ساله، درختچه‌ها مانند بنفشه، بامبو سیاه و ویستریا از موارد استفاده خاک لومی هستند. همچنین از این خاک برای کشت دیم بسیاری از درختان میوه و صیفی‌جات استفاده می‌شود.
از خاک‌های کمتر شناخته شده می‌توان خاک پیت را نام برد که نسبت به خاک‌های دیگر رنگ تیره‌تری دارد و دارای زغال سنگ نارس، ساختمان دانه‌ای درشت با ضخامت متفاوت است. به همین دلیل از بافت اسفنجی و مرطوب برخوردار بوده و از انواع خاک‌های اسیدی به شمار می‌رود. اسیدیته بودن این خاک باعث می‌شود و ph آن 6 تا 5/6 میباشد که مواد مغذی کمتری را در خود نگه دارد و می‌توان با آهک کمپوست و مواد آلی غنی میزان اسیدی بودن آن را پایین آورد و خاک را اصلاح کرد. تجزیه مواد آلی خاک پیت کند است و برای افزایش مواد مغذی آن می‌توانید از ترکیب کود حیوانی و کود شیمیایی استفاده کنید و در صورت لزوم از محلول‌پاشی برخی عناصر استفاده نمایید.
مزایای خاک پیت شامل گرم شدن سریع در فصل بهار، توانایی نگهداری آب زیاد، وزن سبک، تخلخل پذیری بالا و میزان پایین باکتری و مواد شیمیایی هستند. با خاک پیت می‌توان ph سایر خاک‌ها را کاهش داد و میزان قلیایی بودن آنها را به تعادل رساند. خاک پیت برای پرورش و رشد حبوبات، محصولات ریشه‌ای، درختان و درختچه‌هایی مانند هدر، آزالیا و کاملیا مناسب است.
از دیگر انواع خاک می‌توان خاک گچی را نام برد که نسبت به سایر خاک‌ها دانه‌های درشت‌تری دارد و می‌توان گفت بافت آن سنگین‌تر است. خاک گچی از ترکیب گچ یا سنگ آهک تشکیل شده و نیازی به زهکشی ندارد. خاک گچی از انواع خاک‌های قلیایی به شمار می‌رود و ممکن است باعث زرد شدن و توقف رشد برگ‌های گیاهان شود و به این منظور باید از کود برای به تعادل رساندن ph خاک استفاده کرد.
قلیایی بودن بالای خاک گچی باعث شده تا بتوان برای تنظیم ph خاک‌های اسیدی از آن استفاده نمود. این خاک به دلیل اسیدیته بالا عدم توانایی ظرفیت نگهداری آب و فقیر بودن از نظر مواد غذایی به طور معمول برای کشاورزی استفاده نمی‌شود و برای اصلاح بافت خاک‌های اسیدی به کار می¬رود. با این حال خاک گچی برای کاشت گیاهانی مانند کلم، اسفناچ، چغندر، ذرت شیرین و رشد گیاهان پیازی و درختچه‌هایی مانند یاس بنفش به کار می‌رود.
خاک مناسب کشاورزی و باغداری باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:
تخلخل خاک¬ها بطور عمده به ساختمان خاک بستگی دارد که از نظر آبیاری مهم است. تخلخل تاثیر زیادی روی نفوذپذیری خاک در مقابل آب، هوا، ریشه¬ها و همچنین سایر خصوصیات خوب خاک دارد. یکی از مهمترین ویژگی‌های خاک مناسب کشاورزی استقرار ریشه گیاه و درخت درون خاک است. در واقع خاک باید از خلل و فرج کافی برخوردار باشد تا بستری مناسب را برای رشد گیاه فراهم کند. در این صورت تاج درخت نیز می‌تواند به خوبی توسعه پیدا کند و مواد مغذی لازم از ریشه به بخش‌های فوقانی درخت به راحتی انتقال پیدا می‌کند. خاک‌های سنگین مانند خاک رسی از خلل و فلج بسیار پایینی برخوردار هستند و برای کاشت درختان مناسب نیستند. خاک ماسه¬ای و خاک لومی بیشترین تخلخل پذیری را دارند و در توسعه تاج و ریشه گیاه و درخت نقش موثری دارند.
یکی از مهمترین ویژگی‌های خاک کشاورزی حفظ استحکام درخت است و در مناطقی که وزش باد شدید وجود دارد از ریشه درخت حمایت می‌کند. خاک‌های سنگین مانند خاک رسی نقش موثری در حفظ استحکام درخت دارند و اجازه نمی‌دهند به راحتی در برابر تنش‌های محیطی ریشه درخت تحت تاثیر قرار بگیرد. خاک لومی نیز از دیگر خاک‌های مناسب برای حفظ استحکام درخت در خاک است و حتی از خاک‌های سنگین بهتر عمل می‌کند.
ماندگاری عناصر غذایی و عدم آبشویی آنها از مهمترین ویژگی‌های خاک‌های کشاورزی هستند. خاک‌های سنگین به خوبی مواد مغذی را درون خود نگه می‌دارند و به دلیل سرعت بسیار پایین حرکت عبور آب از آبشویی عناصر جلوگیری می‌کنند. خاک‌های سبک مانند خاک ماسه‌ای به دلیل دارا بودن خلل و فرج زیاد به راحتی مواد مغذی را از دست می¬دهد و نمی‌تواند عناصر غذایی کافی را در دسترس گیاه قرار دهد. خاک لومی از آبشویی عناصر غذایی محافظت می‌کند و اجازه نمی‌دهد آب به سرعت از خاک عبور کند و در نتیجه مواد مغذی را در اختیار گیاه قرار می‌دهد.
در مقاله امروز متوجه شدید که خاک‌های کشاورزی دارای ویژگی‌های مختص به خود هستند و هر کدام برای کاربردهای مختلفی به کار می‌روند. کشاورزان و باغداران عزیز با توجه به شرایط محیطی و نوع محصول باید مناسب‌ترین خاک را انتخاب کنند و مشاورین متخصص باغبون می‌توانند در این راه از طریق انجمن باغبون به شما کمک کنند. در اپ و سایت باغبون شرایطی برای کشاورزان و باغداران محترم به وجود آمده تا از قابلیت‌هایی مانند تشخیص آفات، ارائه راهکارهای مناسب برای رفع آنها، انتخاب نوع خاک مناسب و... بهره‌مند شوند.
بهترین خاک دارای ۴۵ درصد م واد معدنی، ۲۵ درصد آب و هوا و ۵ درصد مواد آلی است.
در صورت داشتن خاک ماسه¬ای برای کاشت درخت میوه باید با کوددهی بافت آن را بهبود ببخشید. کود دامی، استفاده از کمپوست و کودهای غنی از کربن خصوصیات خاک ماسه را بهبود می‌بخشند.
خاک لومی را می‌توان حاصلخیزترین نوع خاک به شمار آورد و از مزایای آن می‌توان به عدم اتلاف آب، عدم اتلاف مواد غذایی، تخلخل مناسب، عدم چسبندگی ذرات و زهکشی مناسب اشاره کرد.
درختانی که به آب زیادی نیاز دارند؛ مانند بید، زغال‌اخته و سرو در این خاک به خوبی رشد می‌کنند و درختچه‌ها، علف‌ها، گیاهان چند ساله و گیاهان بالارونده از دیگر موارد استف اده خاک سیلتی محسوب می‌شوند.